Wat gebeurt er met grond als die te duur wordt voor boeren?

In 2023 was zo'n 54% van het Nederlandse landoppervlak in gebruik voor landbouw. In totaal gaat het om circa 1,8 miljoen hectare. Van dit areaal is een aanzienlijk deel eigendom van boeren (69%); de rest is van verpachters, waaronder de overheid, die hun land verhuren aan boeren.

Het percentage akkerbouw in de totale landbouwgrond van Nederland is ongeveer 30%. Dat percentage correspondeert min of meer met de verbazing van het Financieele Dagblad dat onlangs 'ontdekte' dat Nederland helemaal niet zo'n homogene vruchtbare delta is als velen denken. Dit betekent dat van de ongeveer 1,8 miljoen hectare landbouwgrond, ongeveer 540.000 hectare wordt gebruikt voor akkerbouw​. Op die gronden worden granen (voornamelijk voor diervoeders), aardappelen, suikerbieten en verschillende soorten groente verbouwd. De precieze verdeling en het areaal kunnen jaarlijks variëren, afhankelijk van economische en weersomstandigheden.

Nederland is voornamelijk een grasland. Ongeveer 60% van de totale landbouwgrond in Nederland bestaat uit weilanden. Ook dat percentage fluctueert omdat akkerbouwers en koeienboeren gronden aan elkaar verkopen of elkaars grond gebruiken.

Het grote aandeel grasland is het gevolg van vele eeuwen geschiedenis. Nederland bestaat voor een belangrijk deel uit opgedroogd moerassig gebied waarvan het merendeel beter geschikt is voor grasland dan voor akkerbouw. Koeien en de boter en kaas die Nederlandse boeren - en later de zuivelfabrieken - maken van de melk zijn al sinds de middeleeuwen een exportproduct naar steden buiten ons land, zoals Londen, Gent en Riga.

Professionaliseren
Na de landbouwcrisis aan het einde van de negentiende eeuw die werd veroorzaakt door een toevloed van goedkoop Amerikaans graan, besloot Nederland zijn boeren te ondersteunen met goed onderwijs, onderzoek en advies. Na de crisis van de jaren '30 en de daarop volgende Tweede Wereldoorlog besloot de overheid onder leiding van PvdA-landbouwminister en later eurocommissaris Sicco Mansholt boeren verder te professionaliseren door hen specialisatie in dierlijke of plantaardige teelt voor te stellen, hun bedrijven te vergroten en kleine boeren uit te faseren.

De grote prijsverschillen tussen Nederland en omliggende landen laten zien hoeveel extra rendement een Nederlandse boer moet maken om tegen een Franse, Duitse of Poolse collega op te kunnen

Door hoge opbrengsten (volumes in kilo's) per productie-eenheid wisten de overblijvers zich uitstekend staande te houden in een wereld die goedkoper kon produceren dan zij door een lager geïnvesteerd vermogen. De grenzen aan die intensiveringstactiek lijken nu te zijn bereikt door de hoge grondprijzen.

Grond werd twee zo duur, buitenland om de hoek is veel goedkoper
Het areaal landbouwgrond in Nederland bereikte zijn piek in de jaren 1950-1960. In die periode besloeg het areaal landbouwgrond in Nederland ongeveer 2,2 miljoen hectare. Het was de tijd van specialisatie, productiviteitsgroei en landaanwinning, zoals de drooglegging van de Flevopolders. In de Flevopolders - de beste gronden van ons land voor akkerbouw - werden recent grondtransacties bekend van ruim €200.000 per hectare. In de jaren '60 van de vorige eeuw kostte een Flevo-hectare 10-15.000 gulden. Op basis van de Consumenten Prijs Index valt te berekenen dat een gulden van toen, nu circa 14 gulden waard zou zijn. Omdat de gulden is omgewisseld voor de euro tegen een wisselkoers van Fl. 2,20371, zou dat betekenen dat die hectare van toen nu bijna €94.000 waard zou zijn geweest. De werkelijke waarde van nu ligt dus rond het dubbele, terwijl er bovendien meer milieueisen - en dus kosten - op rusten als gevolg van veel strengere wet- en regelgeving.

Goede landbouwgrond in Polen is de laatste jaren door krapte sterk in waarde gestegen, maar wisselt van eigenaar voor 61.400 złoty per hectare, ongeveer €13,500. In de Franse regio Bretagne ging in 2023 goede akkerbouwgrond voor een dikke €4.000 per hectare voor akkerland. Grasland in Bretagne doet rond de €2.000. In Duitsland variëren de prijzen tussen de Länder sterk. In Beieren is de waarde van goed akkerland rond de €64.000 per hectare. In Niedersachsen wisselt een hectare voor ongeveer €41.000 van eigenaar; in Baden-Württemberg gaat een hectare akkerbouwland voor een kleine €30.000. De prijzen voor grasland liggen lager.

De grote prijsverschillen tussen Nederland en omliggende landen laten zien hoeveel extra rendement een Nederlandse boer moet maken om tegen een Franse, Duitse of Poolse collega op te kunnen.

In Nederland stijgen de grondprijzen ondanks onzekerheden, zei onlangs makelaar Jos Ebbers van de Nederlandse Vereniging voor de Makelaardij (NVM). De prijzen van landbouwgrond in Nederland blijven hoog, ondanks een lichte daling in het eerste kwartaal van 2024. Het gemiddelde lag op € 78.800 per hectare, een daling van 4,4% ten opzichte van het laatste kwartaal van 2023, maar gelijk aan het gemiddelde van 2023.

Prijzen voor akkerbouwgrond daalden met 4,7% naar €88.700 per hectare, terwijl graslandprijzen stegen met 2,9% naar €73.300 per hectare, als gevolg van de mestcrisis waarin Nederland sinds het doorhalen van de derogatie is gedompeld. De hoogste gemiddeld grondprijzen bedragen in Flevoland €182.700 per hectare. In Noord-Brabant gaat het om €90.400 en in Zuid-Holland om €80.800. Friesland noteert €60.800, de laagste gemiddelde prijs per regio.

Eerder deze week werd door het Nederlands Centrum voor Mestverwaarding naar buiten gebracht dat ons land straks in totaal 800.000 tankwagens vol mest niet meer kwijt kan op boerenland. De afzetkosten zouden het jaarinkomen van een melkveehouder kunnen opslokken. Als de veestapel niet drastisch krimpt, betekent dat het economische einde van een boer, terwijl zijn opvolger de hoofdprijs moet betalen om de grond van zijn ouders over te nemen.

Ebbers ziet de akkerbouwgrondprijzen dalen maar wil op basis van een eerste dipje nog lang niet van een trend spreken. Mogelijk is het niettemin een eerste reactie op de Kader Richtlijn Water die de tot nu toe door nieuwe regelgeving gespaarde akkerbouw danig zal raken. Akkerbouw is weliswaar plantaardig maar heeft meer weglek van schadelijke stoffen naar het milieu dan melkveehouderij. Daarom is plantaardige teelt rond Natura-2000 gebieden niet zo'n goed idee. De waarde van die grond voor boerengebruik zal dan ook teruglopen, verwachtt Ebbers.

Waarschuwing
Wel ziet Ebbers de graslandprijzen stijgen door de hoge vraag. Maar hij waarschuwt nadrukkelijk. Als gevolg van een toenemend aanbod van grasland door stoppende boeren kunnen de prijzen gaan dalen. Daar komt bij dat het strenge beleid van banken de prijzen dempt. Ebbers denkt dat het huidige prijsniveau hoger had kunnen zijn als banken overnames ruimer zouden financieren.

Wat doen we straks met 1,5 miljoen hectare land waar nog maar heel weinig boeren brood in zien, terwijl het wel een boerenbestemming heeft? Als we er natuur van maken, zal het landschap er gemakkelijk zeven decennia uitzien als een verwilderende lege vlakte

Ondanks onzekerheden door de stikstofdiscussie blijven graslandprijzen stijgen. Ebbers stelt dat de werkelijke impact van deze onzekerheden vermoedelijk pas later duidelijk tot uitdrukking zal komen in de cijfers.

Rabobank liet deze week weten dat de vraag naar grond ten behoeve van bouw, natuur en energieopwekking zoveel druk op de waarde van het slinkende aandeel landbouwgrond zal zetten, dat de prijzen van landbouwgrond in Nederland verder zullen stijgen. De bouw vergt niet bijzonder veel grond. Nederland wil 1 miljoen huizen extra bouwen die op circa 55.000 hectare passen. De milieudruk van het aantal extra mensen dat we willen kunnen huisvesten, is echter groter dan die van een miljoen koeien. En dat heeft consequenties voor het omliggend land.

De grote vraag is dan ook hoeveel jonge boeren zo gek zullen zijn om zich in de schulden te steken voor een steeds zeldzamere en duurder te bewerken hectare grond die ze bij wijze van spreken om de hoek voor de helft tot slechts enkele procenten kunnen kopen.

Terugkeer naar grondpolitiek
Om die reden vroegen recent de jonge boeren van het Nederlands Agrarisch Jongerenkontakt om een duidelijke visie op het gebruik van de ruimte in Nederland. De nota die bijna oud-minister Hugo de Jonge daarover achterlaat, vinden ze geen soelaas bieden omdat de prijzen van grond op de vrije markt de pan uitrijzen. Het lijkt erop dat oude tijden herrijzen en het weer tijd wordt voor grondpolitiek zoals onder PvdA-premier Joop den Uijl, die grond wilde verdelen naar functie en nut voor gebruikers en niet tegen de hoogste prijs. De Wiardi Beckman Stichting, het wetenschappelijk bureau van de PvdA, liet zich daarover eerder deze maand al horen met een pleidooi om de staat een voorkeursrecht op het aankopen van grond te geven met als doel grond in boerenhanden te houden.

En stel je voor: wat doen we straks met 1,5 miljoen hectare land waar nog maar weinig boeren brood in zien, terwijl het wel een boerenbestemming heeft? Als we er natuur van maken, zal het landschap er gemakkelijk zeven decennia uitzien als een verwilderende lege vlakte.