6 min
In één van de minst circulaire landbouwlanden ter wereld, lanceerde oud-minister Schouten het concept kringlooplandbouw. Onder haar opvolgers Adema en Van der Wal slokten de stikstof- en mestcrisis alle aandacht op; het concept bleef een beleidsvoornemen in de lades van het landbouwministerie. Tom Schut is universitair hoofddocent plantaardige productiesystemen aan de Wageningen Universiteit. Hij laat zien dat circulariteit de sleutel is tot het oplossen van vele duurzaamheidsvraagstukken in samenhang. Volledig gesloten kringlopen bestaan niet in de landbouw, maar je kunt wel een eind komen door maar maximale benutting van beschikbare middelen en reststromen en minder te slepen met voedsel over de aardbol.
Circulariteit gaat in essentie over de kringloop van elementen. In het voedselsysteem gaat het vooral over de macronutriënten stikstof, koolstof en fosfaat. Nutriënten zijn onderdeel van biomassa. Daarom gaat circulariteit ook over transport en de benutting van biomassa en organische stof in de bodem. Het sluiten van kringlopen in het voedselsysteem is van belang omdat het de verliezen van nutriënten naar het milieu verkleint. Zo vermindert het de vermesting en verzuring van natuurgebieden, de afhankelijkheid van gemijnde grondstoffen en de benodigde energie voor stikstofproductie en transport.
Essentieel
Circulaire landbouw als onderdeel van een circulair voedselsysteem is essentieel om de grote duurzaamheidsvraagstukken aan te pakken. Denk aan de uitputting van eindige grondstoffen, de reductie van broeikasgasemissies, het behoud van biodiversiteit, schoon drinkwater, vermindering van dierziekten en zoönosen en gezonde lucht.
Daarnaast spelen geopolitieke belangen een grote rol.
Onvermijdelijke verliezen
In een gesloten kringloop zijn er geen of nauwelijks verliezen en er is dan ook geen behoefte aan import van nutriënten om verliezen te compenseren. Stikstof neemt een speciale plaats in omdat de atmosfeer een onderdeel is van de kringloop en verliezen nu eenmaak onvermijdbaar zijn. Deze onvermijdbare stikstofverliezen zullen moeten worden gecompenseerd via stikstofbinding (door natuurlijke organismen) of door stikstof uit de atmosfeer te winnen met behulp van groene energiebronnen (niet-gas gebaseerde Haber-Bosch). De fosforvoorraden op de wereld zijn beperkt en eindig. Voor circulariteit ligt de focus vooral op stikstof en fosfor vanwege het verzurende (door ammoniak) en vermestende effect van deze nutriënten als er veel verliezen zijn. Vermesting verdringt in het milieu en de omliggende natuur flora en fauna die gedijen op arme gronden ten gunste van slechts enkele soorten. Het schaadt de biodiversiteit.
'De stad' en de ontkoppeling
De kringloop van het Nederlandse voedselsysteem is bij lange na niet gesloten en kent grote verliezen. Op dit moment treden grote verliezen van nutriënten in het voedselsysteem op ‘in de stad’. De nutriënten die via ons voedsel in het riool belanden worden in heel beperkte mate hergebruikt.
De voor de economie belangrijke landbouwexport wordt voor een groot gedeelte geproduceerd met geïmporteerde nutriënten uit veevoer (dat elders wordt verbouwd) en met fossiele energie geproduceerde kunstmest. De sterke specialisatie van de huidige landbouw wordt gekenmerkt door een ontkoppelde dierhouderij en veevoerproductie, met een grote concentratie van vee die is ontstaan in specifieke regio’s. Daarnaast is de import van stikstof veel groter dan de export, met grote verliezen in de landbouw in de vorm van ammoniakverlies uit mest, nitraatuitspoeling op drogere (zand)gronden en lachgas-emissie (het klimaatgas N2O, distikstof) op natte gronden.
De grote hoeveelheden geïmporteerd veevoer en de nutriënten die daarin zitten, komen in de mest terecht. De nutriënten in dierlijke mest worden slecht benut door gasvormige verliezen en de suboptimale afstemming van de mineralisatie van nutriënten in de organische stof op de gewasvraag. Vergisten van mest helpt om verliezen te reduceren en kan daarnaast de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen verminderen. Ook het scheiden van mestfracties en de extractie van nutriënten uit ruwe of vergiste mest helpt om tot een betere benutting te komen. Dat kan waterbedeffecten op systeemniveau nog steeds niet voorkomen: vervang je kunstmest door bijvoorbeeld Renure op bedrijven met een mestoverschot, dan vergroot je de afhankelijkheid van kunstmest op andere bedrijven.
Circulariteit gaat vooral over het voedselsysteem met een schaal die veel groter is dan een enkel bedrijf of regio. Het aanwenden van bijvoorbeeld dierlijke mest is op kleine schaal een vorm van hergebruik, maar in het grote geheel vermindert dit de afhankelijkheid van importen niet. Voordeel is wel dat het de verblijftijd van nutriënten in het systeem verlengt en daarom een essentieel onderdeel is van een circulair systeem.
De principes van circulaire landbouw gaan uit van een volledige koppeling van voedselconsumptie en -productie op relatief kleine schaal om kringlopen mogelijk te maken. Voedsel wordt zo lokaal mogelijk geproduceerd om energiegebruik voor transport te minimaliseren. Onze moderne samenleving kan niet helemaal zonder voedselimport omdat niet alle gewassen die nodig zijn voor een divers menu hier geteeld kunnen worden. Denk aan citrusvruchten en tropische producten zoals bananen, ananas, koffie en thee. Daarnaast zijn er producten die hier (nog) niet goed te telen zijn, zoals rijst of durum tarwe voor pasta’s etc.
Een circulair voedselsysteem vraagt om aanpassing van het huidige menu. De totale verliezen en emissies van nitraat, ammoniak en broeikasgassen per kg eiwit of energie zijn bij consumptie van plantaardige producten veel kleiner dan bij consumptie van dierlijke producten. Een kleinere veestapel is nodig om de risico's van dierziekten en dier-mens besmettingen (zoönosen) te beperken. In moderne samenlevingen is er meer aandacht voor diervriendelijke landbouw en worden dierlijke producten in de toekomst duurder ten opzichte van alternatieve plantaardige producten. Het aandeel dierlijke producten en daarmee de dieraantallen moet daarom relatief beperkt blijven. Toch blijven dieren nodig in een circulair voedselsysteem. Ze kunnen nutriënten uit reststromen benutten die anders verloren gaan en grond die niet geschikt is voor akkerbouw productief maken, mits dit niet ten koste gaat van grote broeikasgasemissies. Dat laat is nu wél het geval op de Nederlandse veengronden als gevolg van het lage grondwaterpeil waardoor het veen oxideert.
Er is beperkte ruimte beschikbaar om de verwachte 10 miljard mensen op de wereld te voeden. Productieve landbouwgrond is belangrijk omdat een lagere productie elders moet worden gecompenseerd. Naast een ander menu en minder vee is de stikstofintensiteit van belang. In principe kan een systeem circulair zijn bij een lage en een hoge stikstofintensiteit. Biologische landbouw heeft een lage stikstofintensiteit en minder verliezen per hectare. Daar staat een tegenover dat er minimaal twee keer zo veel land nodig is dan landbouw die gebruik maakt van bestrijdingsmiddelen en kunstmest. Vooral stikstofkunstmest is moeilijk te vervangen omdat stikstofbindende gewassen erg inefficiënt zijn: theoretisch kan 1 hectare zonnepanelen net zoveel stikstof produceren als 100 hectare met luzerne, een erg productief stikstofbindend gewas.
Om binnen de grenzen van de draagkracht van onze planeet te blijven en voldoende ruimte over te houden voor biodiversiteit, productie van energie en industriële grondstoffen is mijns inziens op systeemniveau een relatief hoge stikstofintensiteit noodzakelijk. Daarvoor is wel kunstmest op basis van groene energiebronnen nodig.
Winst
De volgende elementen zijn essentieel om op termijn tot een circulair voedselsysteem te komen:
De markt gebruiken
De hoge grondprijs in Nederland reflecteert een grote verdiencapaciteit van de huidige landbouw. Om een circulaire landbouwsysteem te realiseren moet je de kracht van de markt benutten en niet bestrijden. Dit kan door een effectief gebuikt van heffingen op de import van veevoer die gebruikt kunnen worden om biodiversiteit, met name door aanleg van blauwgroene aders en houtwallen, in het landschap te bevorderen. Door de kostprijs van veehouderij, die sterk afhankelijk is van veevoerimport, te verhogen, zal deze zich verplaatsen naar andere delen van Europa waar veevoer goedkoper is. Verplaatsing van veehouderijbedrijven binnen Europa kan een belangrijk middel zijn voor diversiteit in het Europese landschap maar ook om de leefbaarheid van het platteland elders in Europa te behouden.
Dit artikel afdrukken
Essentieel
Circulaire landbouw als onderdeel van een circulair voedselsysteem is essentieel om de grote duurzaamheidsvraagstukken aan te pakken. Denk aan de uitputting van eindige grondstoffen, de reductie van broeikasgasemissies, het behoud van biodiversiteit, schoon drinkwater, vermindering van dierziekten en zoönosen en gezonde lucht.
Daarnaast spelen geopolitieke belangen een grote rol.
Circulariteit gaat ook over een geïntegreerde aanpak van al deze duurzaamheidsvraagstukkenVoor fosfaatkunstmest is Europa volledig afhankelijk van slechts enkele landen (met name Marokko en China). Daarnaast speelt de opdrogende aanvoer van gas als voornaamste energiebron om stikstofkunstmest te maken via het Haber-Bosch proces een belangrijke rol. Circulariteit gaat ook over een geïntegreerde aanpak van al deze duurzaamheidsvraagstukken, inclusief de beschikbaarheid van duurzame energie.
Onvermijdelijke verliezen
In een gesloten kringloop zijn er geen of nauwelijks verliezen en er is dan ook geen behoefte aan import van nutriënten om verliezen te compenseren. Stikstof neemt een speciale plaats in omdat de atmosfeer een onderdeel is van de kringloop en verliezen nu eenmaak onvermijdbaar zijn. Deze onvermijdbare stikstofverliezen zullen moeten worden gecompenseerd via stikstofbinding (door natuurlijke organismen) of door stikstof uit de atmosfeer te winnen met behulp van groene energiebronnen (niet-gas gebaseerde Haber-Bosch). De fosforvoorraden op de wereld zijn beperkt en eindig. Voor circulariteit ligt de focus vooral op stikstof en fosfor vanwege het verzurende (door ammoniak) en vermestende effect van deze nutriënten als er veel verliezen zijn. Vermesting verdringt in het milieu en de omliggende natuur flora en fauna die gedijen op arme gronden ten gunste van slechts enkele soorten. Het schaadt de biodiversiteit.
'De stad' en de ontkoppeling
De kringloop van het Nederlandse voedselsysteem is bij lange na niet gesloten en kent grote verliezen. Op dit moment treden grote verliezen van nutriënten in het voedselsysteem op ‘in de stad’. De nutriënten die via ons voedsel in het riool belanden worden in heel beperkte mate hergebruikt.
De voor de economie belangrijke landbouwexport wordt voor een groot gedeelte geproduceerd met geïmporteerde nutriënten uit veevoer (dat elders wordt verbouwd) en met fossiele energie geproduceerde kunstmest. De sterke specialisatie van de huidige landbouw wordt gekenmerkt door een ontkoppelde dierhouderij en veevoerproductie, met een grote concentratie van vee die is ontstaan in specifieke regio’s. Daarnaast is de import van stikstof veel groter dan de export, met grote verliezen in de landbouw in de vorm van ammoniakverlies uit mest, nitraatuitspoeling op drogere (zand)gronden en lachgas-emissie (het klimaatgas N2O, distikstof) op natte gronden.
De grote hoeveelheden geïmporteerd veevoer en de nutriënten die daarin zitten, komen in de mest terecht. De nutriënten in dierlijke mest worden slecht benut door gasvormige verliezen en de suboptimale afstemming van de mineralisatie van nutriënten in de organische stof op de gewasvraag. Vergisten van mest helpt om verliezen te reduceren en kan daarnaast de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen verminderen. Ook het scheiden van mestfracties en de extractie van nutriënten uit ruwe of vergiste mest helpt om tot een betere benutting te komen. Dat kan waterbedeffecten op systeemniveau nog steeds niet voorkomen: vervang je kunstmest door bijvoorbeeld Renure op bedrijven met een mestoverschot, dan vergroot je de afhankelijkheid van kunstmest op andere bedrijven.
Onze moderne samenleving kan niet helemaal zonder voedselimport omdat niet alle gewassen die nodig zijn voor een divers menu hier geteeld kunnen wordenZo lokaal mogelijk werkt het best
Circulariteit gaat vooral over het voedselsysteem met een schaal die veel groter is dan een enkel bedrijf of regio. Het aanwenden van bijvoorbeeld dierlijke mest is op kleine schaal een vorm van hergebruik, maar in het grote geheel vermindert dit de afhankelijkheid van importen niet. Voordeel is wel dat het de verblijftijd van nutriënten in het systeem verlengt en daarom een essentieel onderdeel is van een circulair systeem.
De principes van circulaire landbouw gaan uit van een volledige koppeling van voedselconsumptie en -productie op relatief kleine schaal om kringlopen mogelijk te maken. Voedsel wordt zo lokaal mogelijk geproduceerd om energiegebruik voor transport te minimaliseren. Onze moderne samenleving kan niet helemaal zonder voedselimport omdat niet alle gewassen die nodig zijn voor een divers menu hier geteeld kunnen worden. Denk aan citrusvruchten en tropische producten zoals bananen, ananas, koffie en thee. Daarnaast zijn er producten die hier (nog) niet goed te telen zijn, zoals rijst of durum tarwe voor pasta’s etc.
Er blijven wel dieren nodig in een voedselsysteemMenu aan circulair systeem aanpassen
Een circulair voedselsysteem vraagt om aanpassing van het huidige menu. De totale verliezen en emissies van nitraat, ammoniak en broeikasgassen per kg eiwit of energie zijn bij consumptie van plantaardige producten veel kleiner dan bij consumptie van dierlijke producten. Een kleinere veestapel is nodig om de risico's van dierziekten en dier-mens besmettingen (zoönosen) te beperken. In moderne samenlevingen is er meer aandacht voor diervriendelijke landbouw en worden dierlijke producten in de toekomst duurder ten opzichte van alternatieve plantaardige producten. Het aandeel dierlijke producten en daarmee de dieraantallen moet daarom relatief beperkt blijven. Toch blijven dieren nodig in een circulair voedselsysteem. Ze kunnen nutriënten uit reststromen benutten die anders verloren gaan en grond die niet geschikt is voor akkerbouw productief maken, mits dit niet ten koste gaat van grote broeikasgasemissies. Dat laat is nu wél het geval op de Nederlandse veengronden als gevolg van het lage grondwaterpeil waardoor het veen oxideert.
Biologische landbouw heeft een lage stikstofintensiteit en minder verliezen per hectare. Daar staat een tegenover dat er minimaal twee keer zo veel land nodig is dan landbouw die gebruik maakt van bestrijdingsmiddelen en kunstmestHoog en laag stikstofintensieve systemen kunnen beide circulair zijn
Er is beperkte ruimte beschikbaar om de verwachte 10 miljard mensen op de wereld te voeden. Productieve landbouwgrond is belangrijk omdat een lagere productie elders moet worden gecompenseerd. Naast een ander menu en minder vee is de stikstofintensiteit van belang. In principe kan een systeem circulair zijn bij een lage en een hoge stikstofintensiteit. Biologische landbouw heeft een lage stikstofintensiteit en minder verliezen per hectare. Daar staat een tegenover dat er minimaal twee keer zo veel land nodig is dan landbouw die gebruik maakt van bestrijdingsmiddelen en kunstmest. Vooral stikstofkunstmest is moeilijk te vervangen omdat stikstofbindende gewassen erg inefficiënt zijn: theoretisch kan 1 hectare zonnepanelen net zoveel stikstof produceren als 100 hectare met luzerne, een erg productief stikstofbindend gewas.
Om binnen de grenzen van de draagkracht van onze planeet te blijven en voldoende ruimte over te houden voor biodiversiteit, productie van energie en industriële grondstoffen is mijns inziens op systeemniveau een relatief hoge stikstofintensiteit noodzakelijk. Daarvoor is wel kunstmest op basis van groene energiebronnen nodig.
Winst
De volgende elementen zijn essentieel om op termijn tot een circulair voedselsysteem te komen:
- 1. grondgebonden veehouderij waarbij ruw- en krachtvoer in de regio wordt geproduceerd
- 2. transitie naar een meer plantaardig dieet
- 3. maximale benutting van biomassa en zo veel mogelijk hergebruik van reststromen
- 4. efficiënt gebruik van landbouwgrond in een divers landschap
Verplaatsing van veehouderijbedrijven binnen Europa kan een belangrijk middel zijn voor diversiteit in het Europese landschap maar ook om de leefbaarheid van het platteland elders in Europa te behoudenHiervoor is wel ruimte nodig, bijvoorbeeld in de vorm van houtwallen en blauwgroene aders die voor verbinding in het landschap zorgen.
De markt gebruiken
De hoge grondprijs in Nederland reflecteert een grote verdiencapaciteit van de huidige landbouw. Om een circulaire landbouwsysteem te realiseren moet je de kracht van de markt benutten en niet bestrijden. Dit kan door een effectief gebuikt van heffingen op de import van veevoer die gebruikt kunnen worden om biodiversiteit, met name door aanleg van blauwgroene aders en houtwallen, in het landschap te bevorderen. Door de kostprijs van veehouderij, die sterk afhankelijk is van veevoerimport, te verhogen, zal deze zich verplaatsen naar andere delen van Europa waar veevoer goedkoper is. Verplaatsing van veehouderijbedrijven binnen Europa kan een belangrijk middel zijn voor diversiteit in het Europese landschap maar ook om de leefbaarheid van het platteland elders in Europa te behouden.
In Wat is ...? gaan we met bekende en minder bekende mensen op zoek naar wat hen motiveert om te ontdekken of we elkaar van daaruit weer kunnen vinden. Waarom we dit doen lees je in De ontdekking van de ander. Bekijk ook de introductie tot de circulariteitreeks of het overzicht van de serie Wat is circulariteit?
Nog 3
Je hebt 0 van de 3 kado-artikelen gelezen.
Op 3 augustus krijg je nieuwe kado-artikelen.
Op 3 augustus krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Lees ook
_Zuidereiland__landschap_480_289_84_s_c1.jpg)
_480_289_84_s_c1.jpg)
Zou het uit kunnen met zonnepanelen stikstofkunstmest te maken? Kunstmestfabriek in de Sahara... heeft Marokko fosfaat én stikstof... "Groene" stikstof voor Afrika en Europa...