Van Egmond ging na zijn studie in Wageningen werken bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Hij gaf leiding aan het onderzoek naar luchtvervuiling en aan bodem- en grondwateronderzoek in Nederland. In 1989 werd hij directeur Milieu van het RIVM. Na de verzelfstandiging van dit onderdeel werd hij de eerste directeur van het nieuwe Milieu- en Natuurplanbureau (MNP), dat in 2008 fuseerde met het Ruimtelijk Planbureau tot het Planbureau voor de Leefomgeving. In 1995 werd Van Egmond benoemd tot bijzonder hoogleraar Milieukunde aan de Universiteit Utrecht. Sinds 2008 is hij faculteitshoogleraar aan de faculteit Geowetenschappen van die Universiteit.
Economisme
Op 21 februari opent hij als key note spreker de openingssessie van de jongste editie van It's the Food, my Friend in de Amsterdamse Rode Hoed. Jan Cees Bron van Boerderij sprak hem al over zijn gedachten over landbouw. In dat gesprek gaat het over het marktdenken in de landbouw. Volgens Van Egmond moet dat worden getemd of consequent worden toegepast. De kosten van de milieuvervuiling schuiven we door naar de toekomst omdat de natuur niet protesteert en geen rekening stuurt. Volgens Van Egmond moeten die kosten echter worden doorberekend in wat we consumeren. Dat doen we niet omdat het marktdenken leidt tot een louter economisch redenerende vorm van denken: 'economisme'. Dat heeft ons tot een productiesysteem gebracht dat helemaal gericht is op het maken van producten waar dat het goedkoopst is én waar de toekomstige kosten het beste te 'externaliseren' zijn.
We moeten luisteren naar de feiten en weer snappen dat we terug moeten naar het grote doel dat mensen kan verenigen in het plezier dat ze ontlenen aan het elkaar dienen in hun deugden. En zoniet, dan redden we het nietExternaliseren is een vakterm voor 'doorschuiven naar de toekomst'; wie nu niet reserveert voor ongecompenseerd gebruik van het milieu en daar paal en perk aan stelt door de kosten voelbaar te maken, zadelt toekomstige generaties op met de schade daarvan. Zij zullen in het gunstigste geval hoge herstelkosten moeten maken. Mogelijk worden ze zelfs geconfronteerd met zoveel schade dat die niet te herstellen valt.
Feiten
Op dergelijke gevolgen wijst onder meer het Zweedse Resilience Center, dat zegt dat de evenwichten die het leven op aarde zoals wij dat kennen kenmerken, definitief onherstelbaar worden doorbroken door ons consumptieve gedrag, vertelt Van Egmond. Zijn RIVM publiceerde al bijna dertig jaar geleden Zorgen voor Morgen. Ik sprak hem afgelopen week. Hij vreest dat een gebrek aan waardering voor wetenschap en feiten en het inmiddels presidentieel geworden 'Trumpisme' de aandacht die zulke heikele boodschappen eindelijk leken te krijgen weer laat verbleken. Van Egmond ziet met lede ogen aan hoe de urgentie om kosten te internaliseren op basis van de wetenschappelijke inzichten van onder meer de Zweedse en Nederlandse milieuwetenschappers, wordt verdrongen door korte termijn gewin. Juist in de landbouw zal zich dat wreken omdat die van alle menselijke activiteiten één van de grootste gebruikers is van 'natuur' door het gebruik van bouwland, water en biomassa (olie en gas - belangrijk als brandstof voor de mechanisering van de landbouw, het maken van kunstmest en de wereldhandel in agri-grondstoffen - zijn immers het resultaat van de opslag van miljoenen jaren van fossiel geworden levende natuur).
Moed, gematigdheid, verstandigheid en rechtvaardigheid
"De grote bewegingen in de moderne geschiedenis zijn altijd weer een terugkeer tot Aristoteles", zegt Van Egmond me, "maar politici, wetenschappers, journalisten en bedrijven zien het niet." Hij verwijst naar de Schotse filosoof Alisdair MacIntyre die in 1981 het inmiddels klassieke boek After Virtue schreef. In dat boek hekelt hij de rationele achttiende eeuwse Verlichting die onze moraal kapot heeft gemaakt. MacIntyre pleit voor het enthousiasme van mensen als groep voor een groot doel waar ze zich vanuit gemeenschapszin mee kunnen identificeren. De eerste ethiek van de Westerse wereld werd geschreven door de oude Griek Aristoteles, de man van de vier deugden ('virtues' in het Engels van MacIntyre) die we allemaal intuïtief begrijpen: moed, gematigdheid, verstandigheid en rechtvaardigheid.
Juist het 'economisme' en 'financialisme' zorgen, zegt Van Egmond, "voor het onmatige en onverstandige gebruik van de aarde en zadelen toekomstige generaties heel onrechtvaardig op met een puinhoop." En dat allemaal omdat we niet de moed hadden om ons heerlijk consumptieve leven op te geven of het lef hebben dat ter discussie te stellen.
Middelpuntzoekend
Ik had één simpele vraag aan Van Egmond: hoe komen we daar doorheen? Immers, hoe ga je de mensen die op Trump en voor Brexit stemden, vertellen dat ze nog meer moeten inschikken? Sociologen weten het inmiddels namelijk zeker: Trump, Brexit en straks mogelijk Le Pen en Wilders zijn het gevolg van de welvaartsval die de middengroepen in de samenleving ervaren. Steeds rationelere en industriële productietechnieken laten hen hun baan en inkomen maar ook de zinvolheid van het bestaan verliezen. Van Egmond is er onverbiddelijk over: "we moeten luisteren naar de feiten en weer snappen dat we terug moeten naar het grote doel dat mensen kan verenigen in het plezier dat ze ontlenen aan het elkaar dienen in hun deugden. En zoniet, dan redden we het niet." Concreter nog voegt hij toe: "ik kijk met genoegen naar de transition towns. Ze hebben hun buik vol van kerk, staat, wetenschap, technologie en de grote banken, organiseren zich middelpuntzoekend en zorgen voor hun eigen energie, voedsel en geld. Als we ons meer zo zouden organiseren, zou het maatschappelijk systeem niet steeds in gevaar komen."
Dinsdagavond a.s. kunt u met Klaas van Egmond in gesprek in de Rode Hoed
Op 3 augustus krijg je nieuwe kado-artikelen.
Als betalend lid lees je zoveel artikelen als je wilt, én je steunt Foodlog
Alexis de Roode Nog heel even en we 3dprinten alles, ook onze electronica. En juist door door alle technologie kan heel veel wat grootschalig moest ook weer kleinschalig. Maar de omschakeling naar internaliseren van kosten dat is er één waar er teveel mensen de andere kant op willen. Net zo populair als belastingverhoging etc. Maar toch moeten we die kant uit. Van belasten van arbeid naar belasten van grondstoffen lijkt me al een goede move.
Het is jammer dat Foodlog uit de lucht was in de verkiezingsweken, want dan was er nog een aardige kans geweest om de externalisering van kosten, die Klaas noemt, het doorschuiven naar de toekomst/de ander, hoog op de politieke agenda te zetten. En in bovenstaande discussie valt af en toe ook al het begrip religie. Laat dat doorschuiven (niet in de prijs verwerken) nu verdacht veel lijken op het begrip zonde in religie. Ook goed stichtelijk de eigen balk in onze ogen, de westerse beschaving niet zien. Neem roken, elk jaar wordt ongeveer 33 miljard aan kosten doorgeschoven, alcohol: 9 miljard, suikerhoudende frisdrank in de VS 320 miljard dollar. Daardoor worden later mensen ziek of dood, die nog hun steentje hadden kunnen bijdragen en armoede of de werkdruk voor de jongeren hadden kunnen verlichten. Als we roken kostendekkend zouden maken, rokers 50 euro per pakje laten betalen, scheelt dat de maatschappij zo'n kleine €2000 per persoon per jaar, die niet meer afgewenteld wordt. Voor Jan Modaal 2 uur minder werken in de week! Zo kan je het transparant maken van de doorgeschoven kosten en verwerken in de aankoopprijs als een soort van verlossing zien. De niet-rokers worden "verlost" van 2 uur dwangarbeid, slavernij van het systeem. Het cynische is dat de VVD de partij voor vrijheid en democratie en eigen verantwoordelijkheid door alle steun van de tabaksindustrie dit bevrijdende licht nog niet heeft gezien. Ook een ander verkiezingsthema de AOW-leeftijd zou simpel kunnen verdampen, gezonde ouderen kunnen best nog wel 1-2 dagen werken en de jongeren hoeven zo direct met behoud van koopkracht maar 2.5-3 dagen te werken, als je het doorschuiven van kosten stopt .
Klaas en ik hebben er recentelijk een keer bij mij thuis over gefilosofeerd. Krijg je naast de kortere werkweken meer kwali-tijd van leven. Kortom er is nog hoop als het muntje een keer valt.
En over roken gesproken, dat is echt een doodzonde met ook nog 6 miljoen doden per jaar wereldwijd. Hitler had daar de hele 2e WO voor nodig. En over normen en waarden gesproken kindermarketing door de tabaksindustrie in de 3e wereld zal, denken we, goed voor onze pensioenfondsen zijn. Laten we niet alleen de tabaksindustrie maar ook andere doorschuivers en hun aandeelhouders aansprakelijk stellen. Plus kortingen op gezonde producten. Krijg je een heel ander verdienmodel. Kan Unilever misschien eens echt duurzaam en transparant worden en hoeft het concern niet meer behandeld te worden voor schizofrenie en kunnen ze ook laten behandelen aan hun donkere kant.
Het kan van alles zijn. Hebben we al DE reden voor WOII gevonden? Misschien is het wel zo, het was er altijd al overigens maar misschien niet in die mate, dat we leven in een zeer narcistische cultuur met een enorme exhibitionistische geldingsdrang (als ik niet geaccepteerd word, neem ik wraak). En loopt daarbij het corrigerende systeem wat spaak.
Ik heb zelf het idee dat het allemaal niet zo met waarden of verlies van identiteit te maken heeft. Eerder met buitengesloten worden, gevoel niet mee te kunnen en het eeuwige tekort. En dan is er ineens iemand die dat voor je op lost. Al doet ie het om andere redenen dan om jou te helpen.
Mensen willen geen groot doel (of een kerk). Mensen willen gewoon een eerlijk en rechtvaardig en prettig leven.
Alexis, ik denk dat de mix van identiteitsverlies (jij hebt vast Robert Musil en Franz Kafka gelezen), uitsluiting, verarming en snelle dynamiek allemaal aspecten van de munt zijn die zorgen voor zowel Trump en Brexit als IS en de populariteit van Poetin in Rusland.
Sociologen weten nooit iets zeker. Het zijn zieners (ze verstaan, maar verklaren niet, zegt de kenleer daarover): ze hebben mensen en trends onder mensen beter door dan anderen. Hoe het precies zit met hun kennis, zullen we nooit weten: bevalt zo'n ziener de een beter dan de ander, of heeft de ene ziener het beter door dan de mensen die hem of haar niet snappen?
Ik heb vragen bij "Sociologen weten het inmiddels namelijk zeker: Trump, Brexit en straks mogelijk Le Pen en Wilders zijn het gevolg van de welvaartsval die de middengroepen in de samenleving ervaren." Hoe kunnen sociologen zoiets "zeker" weten? Daar zit onherroepelijk een grote interpretatieslag in. De winst van Trump, Le Pen en Wilders heeft naar mijn idee veel meer te maken met verlies van identiteit, die samenhangt met een supermobiele maatschappij, waarin alle waarden relatief worden, terwijl religie en traditie verloren gaan. In de jaren '50 was men veel armer dan nu, maar door de verzuiling zat iedereen verankerd en geworteld in zijn identiteit. Het gaat niet om het verlies van welvaart, in de jaren '80 was er net zo veel armoede als nu maar extreemrechts bestond nauwelijks. In de VS gaat het om angst en haat, en om verlies van banen, ook dat heeft meer te maken met identiteit dan met gebrek aan welvaart. Het gaat veeleer om welzijn dan om welvaart. Ik lees het betoog van Van Egmond als volgt: als mensen hun bestaan in waarden geankerd zien, zijn ze minder afhankelijk van materiële welvaart voor hun geluk. De verslaving aan materiële welvaart is een gevolg van het verlies van grote waarden. Zoals ik het zie is de technologie altijd leidend en voert onherroepelijk naar verdere globalisering. Wat daarbij nodig is om het welzijn te garanderen, is een nieuwe geglobaliseerd waardensysteem dat wordt verabsoluteerd, zodat mensen hun identiteit hiermee kunnen ankeren. Dit zal op den duur spontaan gebeuren, maar dat is een lange weg te gaan. Transition towns zijn niet low-tech; ze zitten vol smartphones, laptops en zonnepanelen en zijn internationaal zeer verbonden waardoor ze snel kennis uitwisselen; dat is een groot verschil met Walden e.d. denk ik. De vraag is of Transition Towns ook halfgeleiderfabrieken draaiend kunnen houden.